شاعران عصر اهل بیتزبان شعر و ادبیات همواره احساسی و شورانگیز بوده است و با چاشنی عاطفه برای بیان مطالب مورد نظر شاعر دارای نفوذ و تاثیر بوده است. ۱ - شعر و شاعری در اسلاماگر منظور شاعر در گفتن شعر بیان مراتب توحید یا ترغیب و تحریص بر مکارم اخلاق از جهاد و عبادت و پاکدامنی یا مدح و ستایش پیامبر و دیگر اولیای خدا باشد، این گونه شعر از آن منعی نشده و حتی خود ائمه اطهار (علیهم‌السلام) هم از این گونه اشعار سروده‌اند اما اگر در شعر خیالات و افکار عاری از حقیقت و وصف زنان و ستایش اشخاص ناشایست و افتخارات بیهوده و هجو و تعرض به ناموس دیگران باشد این گونه اشعار مورد پذیرش اسلام و قرآن نیست. هم چنانکه خداوند متعال می‌فرماید: «والشعراء یتَّبِعُهُمُ الْغاوون» که منظور این دسته از شعرا هستند. اما در ادامه همین آیه آمده است: «الا الذینَ آمنوا» که منظور شعرای اهل ایمان هستند، شعرائی که با اشعارشان دیگران را به صلاح فکر و عمل دعوت می‌کنند. ۲ - شاعران عصر ائمه اطهاردر دوره ائمه اطهار (علیهم‌السّلام) از هر دو نوع شاعران مذکور وجود داشته‌اند، عده‌ای در مسیر ائمه اطهار و عده‌ای در راه حمایت از امویان یا عباسیان. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به نقل از کتاب «العباسیون الاوائل» می‌نویسد: «ادبیات در دلها اثر می‌گذاشت و مهر و گرایش مردم را به این یا آن دسته جلب می‌کرد. شاعران و سخنوران به منزله روزنامه‌های آن عصر بودند که هر یک جهت‌گیری سیاسی و ویژه‌ای را مطرح می‌ساختند و از آن دفاع می‌کردند و با زبانی مؤثر و شیوه‌ای رساء دلائلی بر حقانیت گرایش سیاسی خود اقامه می‌نمودند و دلائل رقبای خود را مردود می‌ساختند.» [۳]
آیت‌الله خامنه‌ای، سیدعلی، پیشوای صادق، چاپ اول، تهران دفتر نشر فرهنگ اسلامی۱۳۸۳، ص۸۲، به نقل از «العباسیون الاوائل.
[۴]
فاروق، عمر، العباسیون الاوائل، ص۱۰۴.
شاعران هواخواه علویان در قصاید خود که غالباً سرشار از نوعی عاطفه شورانگیز ناشی از احساس مظلومیت است، استدلالهای شعرای عباسی را رد می‌کردند و برای حقانیت ادعای ائمه شیعه (علیهم‌السّلام) اشعاری ارائه می‌نمودند. برای نمونه سید حمیری به ماجرای غدیر اشاره می‌نمود: «مَن کنتُ مولاه و هذا علیٌ مولاه فله یرضو و لم یقنعوا؛ هر کس من مولای اویم پس این علی او را مولاست و مخالفان بدین امر راضی و قانع نگشتند» می‌توان گفت: شعر و ادب شیعی در دوران ائمه عمدتاً به استدلال و بحث سیاسی و کلامی می‌پرداخت و از خیالبافی‌های رایج در مدیحه‌های فارسی روزگار ما اثری در آن نبود.» [۵]
آیت الله خامنه‌ای، سیدعلی، پیشوای صادق، چاپ اول، تهران دفتر نشر فرهنگ اسلامی۱۳۸۳، ص۸۳-۸۴.
بعد از این مقدمه نسبتاً طولانی به ذکر چند تن از شاعران اهل بیت (علیهم‌السّلام) می‌پردازیم: ۲.۱ - حسان بن ثابت انصاری«حسان بن ثابت انصاری خزرجی» در شهر مدینه متولد شد. او یکی از اصحاب رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و شاعر مخصوص پیامبر بود. وقتی نور اسلام شبه جزیره عربستان را روشن کرد او اسلام آورد و شعرش را در خدمت پیامبر اسلام قرار داد. برخی گفته‌اند او اولین شاعر در عهد اسلام بود که شعر دینی سروده است. امام علی (علیه‌السّلام) و اهل بیت (علیهم‌السّلام) را مدح گفت. پیامبر خدا او را مشمول دعای خویش گردانید و به او فرمود: تا زمانی که با اشعارش ما را یاری می‌دهی با روح القدس تائید می‌شوی. او حدیث غدیر را به نظم آورد و در سال ۵۴ هجری در مدینه وفات یافت. [۶]
شبستری، عبدالحسین، مشاهیر شعراء شبعه، چاپ ۱، قم مکتبه الادیبه المختصه، ۱۴۲۱، ج۱، ص۳۳۸.
از حسان بن ثابت دیوان شعری باقی مانده است.۲.۲ - سیداسماعیل حمیری«اسماعیل بن محمد بن مزید» ملقب به «سید» از قبیله حمیر از مشهور‌ترین ادباء و شعراء عرب و از اجلّ شعراء اهل بیت (علیهم‌السّلام) بوده است. ابتدا جزء خوارج بود و سپس مذهب کیسانیه را برگزید و در نهایت به راه راست هدایت شد، بیدار گشته و به جمع شیعه امامیه پیوست. در همین رابطه شعری نیز سروده است که با مطلع «تجفرت با الله و الله اکبر» آغاز می‌شود. تولدش به سال ۱۰۵ هجری در عمان بوده است و رشد نمو و زندگی اش در بصره. او با امام صادق (علیه‌السّلام) مصاحب شد و به دیدار امام کاظم (علیه‌السّلام) مشرف شد و طبق نقلی در سال ۱۷۳ هجری در بغداد وفات یافت و همانجا مدفون شد. دیوان شعری از او بر جای مانده است. [۷]
شبستری، عبدالحسین، مشاهیر شعراء شبعه، چاپ ۱، قم مکتبه الادیبه المختصه، ۱۴۲۱، ج۱، ص۱۹۰.
۲.۳ - کمیت بن زیاد اسدی«کمیت بن زید بن خیس اسدی کوفی» در سال ۶۰ هجری در کوفه به دنیا آمد. او خطیبی فقیه و ادیبی شجاع بود. برخی گفته‌اند بیش از ۵۰۰۰ بیت شعر سروده است و دیوان شعری هم از او باقی است. کمیت از شعرائی بود که به مدح ائمه اطهار می‌پرداخت و از مشهور‌ترین اشعار او به «هاشمیات» می‌توان اشاره کرد. هاشمیات قصائدی بوده است که در مدح اهل بیت و هاشمیین سروده شده است. این شاعر مورد توجه و عنایت خاص ائمه بوده است. از خود او روایت شده است که می‌گوید: بر امام صادق (علیه‌السّلام) وارد شدم، حضرت فرمود: به خدا‌ی کمیت اگر مالی نزدمان بود به تو می‌دادیم اما همان مطلبی را که رسول خدا (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) به حسان فرمود ما نیز همان را در مورد تو می‌گوئیم، آن حضرت فرمود: «پیوسته روح القدس با توست تا زمانی که با اشعارت از ما دفاع کنی» کمیت از جمله شعرائی است که محضر سه امام بزگوار یعنی امام سجاد (علیه‌السّلام)، امام باقر (علیه‌السّلام) و امام صادق (علیه‌السّلام) را درک کرده است و با آنها ملاقات داشته است. وفات او به سال ۱۲۶ هجری بوده است. ۲.۴ - دعبل خزاعی«دعبل خزاعی» در سال ۱۴۲ یا ۱۴۸ هجری در شهر کوفه به دنیا آمد. بعد از مدتی در بغداد ساکن شد. او از بزرگان شعرا عرب در ایام خلافت عباسیان بوده است. او عالمی عالی المنزله بوده است که دوران امام کاظم (علیه‌السّلام) را درک کرده با امام رضا (علیه‌السّلام) مصاحب بوده است و با امام جواد (علیه‌السّلام) هم ملاقات داشته است. او کتاب «طبقات الشعراء» را تالیف کرده و دیوان شعری هم دارد. در سال ۲۴۶ و یا به قولی ۲۴۵ در عراق وفات یافته است. در علت قتل او برخی گفته‌اند: «او معتصم را هجو کرد و معتصم او را کشت.» [۱۴]
شبستری، عبدالحسین، مشاهیر شعراء شبعه، چاپ ۱، قم مکتبه الادیبه المختصه، ۱۴۲۱، ج۲، ص۱۳۴.
شیخ جواد قیومی در ارتباط با ملاقات دعبل خزاعی با امام رضا (علیه‌السّلام) در شهر مرو می‌نویسد: «دعبل خزاعی در شهر مرو بر آن حضرت وارد شد و گفت: ای پسر پیامبر من در مورد شما (اهل بیت) قصیده‌ای سروده و با خود سوگند یاد کرده‌ام که قبل از تو آن را برای کسی نخوانم، امام فرمود: آن را بخوان. دعبل شعرش را خواند، امام (علیه‌السّلام) برای او دعا کرد سپس فرمود: آیا در اینجا دو بیت به قصیده ات اضافه نکنم تا به آنها شعرت را پایان دهی؟ گفت: ای پسر پیامبر آری و آن حضرت دو بیت به آن قصیده اضافه نمود». [۱۵]
قیومی، جواد، صحیفة الرضا، چاپ اول، قم، دفتر انتشارات اسلامی۱۳۷۳هجری، ص۷۵.
۲.۵ - فرزدقهمام بن غالب تحیمی بصری شاعر مشهور زمان امام سجاد (علیه‌السّلام) بوده است. او از بزرگترین شعراء عرب در دوره اموی بوده است که در همه ابواب شعر تبحر داشته است به گونه‌ای که علمای لغت در مورد او گفته‌اند: «اگر اشعار فرزدق نبود یک سوم لغت عرب موجود نبود.» در سال ۲۰ هجری در بصره متولد شد. بعد از جنگ جمل پدرش او را به محضر علی (علیه‌السّلام) آورد و به حضرت عرض کرد که او شاعر است. امام علی (علیه‌السّلام) به پدر فرزدق فرمود: «علمه القران» به او قرآن را بیاموز. از فرزدق دیوان شعری باقی مانده است.» [۱۷]
شبستری، عبدالحسین، مشاهیر شعراء شبعه، چاپ ۱، قم مکتبه الادیبه المختصه، ۱۴۲۱، ج۵، ص۲۳۰-۲۳۱.
علامه حلی می‌نویسد: در یک زمانی هشام بن عبدالملک به حج آمده بود. انبوه جمعیت به گونه‌ای بود که هشام تلاش می‌کرد خود را به حجر الاسود برساند اما قادر نبود، در این هنگام امام زین العابدین (علیه‌السّلام) که خانه کعبه را طواف کرده بود به حجر الاسود رسید. مردم کنار رفتند تا حضرت به راحتی بتواند حجر الاسور را استلام کند. در این هنگام مردی از اهل شام به هشام گفت: این چه کسی است؟ هشام گفت: او را نمی‌شناسم. در این هنگام فرزدق گفت من او را می‌شناسم و شعر معروف خویش در مورد امام سجاد (علیه‌السّلام) را سرود: هذا الَّذی تَعْرفُ البَطْحاءُ وَطائه و البَیْتُ یَعْرِفهُ و الحِلُّ و الْحرمُ؛ «این آقا کسی است که (حتی) سنگ ریزه‌های (سرزمین مکه) جای پای او را می‌شناسند و خانه کعبه و حل و حرم با او آشنا هستند.» ۳ - نتیجهگیریشعرائی که در مدح ائمه اطهار (علیهم السلام) و بیان فضائل ایشان و ظلم و ستم‌هایی که بر ایشان رفته بود شعر می‌سرودند همواره مورد توجه و عنایت ائمه بوده‌اند. آنها با زبانی مؤثر و شیوه‌ای کار آمد در جهت اهداف سیاسی و فرهنگی ائمه اطهار (علیه‌السّلام) حرکت می‌کردند و با اشعار خویش حقانیت ائمه را اثبات می‌کردند. از جمله این شاعران می‌توان به حسان بن ثابت، سید حمیری کمیت، دعبل خزاعی و فرزدق اشاره کرد. ۴ - پانویس
۵ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «شاعران عصر اهل بیت»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۴/۲۴. |